Kultura i tradicija najmalobrojnijeg slovenskog naroda
u Nemačkoj odvajkada živi narod koji sebe zove “Srbi”, a svoj jezik “srpski”. Lužički Srbi, mali zapadnoslovenski narod, uspeli su da se odupru izuzetno jakoj vekovnoj germanizaciji. Danas su najmanje slovensko pleme koje živi u istočnom delu Nemačke, u saveznim pokrajinama Saksonija i Brandenburg, u delu Evrope koji je kroz istoriju postao poznat kao Lužica. U pitanju je oblast jugoistočno od Berlina prema poljskoj i češkoj granici, koja se deli na Gornju i Donju Lužicu. Danas su praktično zbijeni u dolinu reke Špreje, iako su nekada zauzimali nekoliko puta veći prostor. Ima ih ipak i u enklavama u istočnoj Nemačkoj van ove regije.
Mi ih često nazivamo Severnim Srbima, dok Lužičani sebe zovu jednostavno Srbima: Serbja na gornjolužičkom, Serbi na donjolužičkom; nas nazivaju Južni Serbi, Južni Serbja. Našu državu nazivaju Serbiska. Dele se na luteranske protestante i rimokatolike; do Drugog svetskog rata pisali su goticom i latinicom, a posle toga samo latinicom. Govore dva slična jezika: gornjolužičkosrpski (pod uticajem češkog jezika) i donjolužičkosrpski (pod uticajem poljskog jezika). Oba jezika spadaju u slovensku grupu indoevropske porodice jezika. Lužičkih Srba danas ima oko 60.000. Nemci ih zovu “Sorben”, a pre Drugog svetskog rata zvali su ih kao i sve ostale autohtone Slovene istočne Nemačke “Wenden ili Winden”.
Da su Lužički Srbi jedan od najstarijih naroda u istočnoj Nemačkoj dokazuju mnogi nađeni ostaci u starim naseljima koji pripadaju slovenskoj kulturi (oružje, posuđe i razni nakiti). Ti kulturni ostaci se mogu meriti sa najstarijim slovenskim i germanskim tragovima u susednim oblastima, što znači da su se Lužički Srbi tu vrlo rano naselili. Svi ti predmeti su smešteni u oblasnim muzejima u Budišinu, Hoćebusu i Berlinu. Slovenska imena mesta, Laba, Brlin (Berlin), Lipsk (Lajpcig), Drežđani (Drezden), Serbište (Serbica), Kamenica, Dubrava, takođe ukazuju na sve to. Po kazivanju Lužičkih Srba, Berlin je prvobitno bio malo ribarsko selo, koje je po padu srpske države palo u ruke nemačkih grofova. Lužički Srbi i danas Berlin zovu Brlin, jer dolazi od reči “berto” što znači “pregrade od kolja i granja u vodi gde se hvataju ribe”. Po nekim nemačkim izvorima Berlin se nije razvio od slovenskog ribarskog sela, već od velikog poseda u kome je bio i dvorac srpskih velikaša.
Drevna Lužičkosrpska tvrđava u Radušu,
Srbi su se održali u ovim krajevima kao slobodan narod sa samostalnom politikom i vojnom celinom do sredine 12-tog veka. U opširnom predanju kod Lužičkih Srba, Vilhelm IV, pobedio je poslednjeg srpskog kneza Jačo (1157. godine) na obali reke Hafel, mestu koje Srbi zovu Štitorok (nem. Šildhorn). Na tom mestu je pobednik podigao spomenik pobeđenom i označio pridruženje njegove države Nemačkoj. Glavno središte njihove države sve do propasti je bio Branibor (današnji Brandenburg). Poznati su celom svetu Bahovi Brandenburški koncerti, a za nas je grad Brandenburg vrlo značajan i u istorijskom smislu.
Na prvi pogled, sličnost između nas i Lužičkoh Srba sastoji se samo u imenu. Ali, čim zagrebete površinu otvara vam se duboki trezor u kome leži more puno zakopanog blaga koje sa njima delimo. Kada su tačno došli na predele oko reke Odre teško je utvrditi, ali su svakako bili tu 500. godine nove ere. Imena njihovih plemena će vas zvučati poznato: Milčani, Obodriti, Ljutići, Veleti, Glomačani, Stodorani… Ovo je bio mnogobrojan slovenski živalj, čiji je vođa župan Dervan, odnosno dux ex gente Serborum, u 7. veku prišao Samovoj državi. Kasnije je došlo do spajanja plemena uz cilju odbrane, ali bi se uvek raspali nakon okončanja borbi ili smrti vođa poput Miloduha i Dragovita; nisu formirali svoju državu i padali su kao zrele kruške pod Franke i ostale Germane.
Ipak, hrabro su se borili. Karlo Veliki je zbog toga ustanovio posebnu granicu, “Limes sorabikus”, i naredio da se “ako napadnu Česi podigne trećina vojske, a ako napadnu Srbi onda sva vojska“. Ovo je trajalo čitava dva veka, a razjedinjeni Serbi su padali u ropsto. Već u 12. veku počinje kolonizacija, i gomila Nemaca počinje da se naseljava na njihovim teritorijama. Bilo im je zabranjeno da žive u gradovima, osim u predgrađima i podgrađima, gde su mogli da budu suknari, tesari, ribari, ali su sve do 16. veka imali i dalje svoje župane, sudije i svoje zastupnike na zemaljskim sudovima. Nisu imali sva prava, ali su mogli da stupaju u cehove. Gospodari su ih poklanjali za ratna savezništva, razmenjivali, davali u miraz ćerkama.
Za Lužičke Srbe pisao je nemački list “Leipziger Tagblett“ oko 1880. ovako: “Srpstvo, koje negda tako jako bješe rašireno u Njemačkoj, liči na kakvog dobrog starca na samrtnoj postelji njegovoj koji već zatvara oči da umre…Oko njega se pretvorilo sve u njemačko, samo polja i rijeke, varoši i sela nosiće još draga mu imena, što im je vrijedan narod njegov davao…Korak po korak zemlje osvajali su Germani od njih. I sa smrću posljednjeg vendskog (srpskog) vladara Pribislava, koji je hrišćanstvo primio, ugasi se i poslednji branilac ovog naroda…Sijedi starac je u posljednjim trenucima svoga mučeničkog života…Jedan vrijedan, radan i dobar narod, koji nam je hiljadu i po godina gost bio, sahraniće se.“
Tokom srednjeg veka vršena je vrlo agresivna denacionalizacija Lužičkih Srba od strane okolnih Nemaca. Posle Prvog svetskog rata, zahtev drugih nacionalnih manjina za nezavisnost podstakao je i Srbe da traže nezavisne Lužice, pa se novembra 1918. osniva Nacionalni komitet čiji je vođa Arnold Bart. Bart je uspeo da srpsko pitanje stavi na dnevni red mirovne konferencije u Parizu i dobio uveravanja da će dobiti izvestan stepen kulturne, obrazovne i religijeske autonomije. Ipak ovo pitanje nije raspravljano u Parizu, a Bart je po povratku u Nemačku uhapšen.
Posle dolaska nacizma na vlast u Nemačkoj (1933.) denacionalizacija Lužičkih Srba dostigla je vrhunac. Donošeni su propisi ovakvog tipa: “Što je moguće više ograničavanje vendskog (srpskog) jezika, podizanje nemačkih dečijih vrtića, da bi se nemstvo gradilo odozdo i da bi se pre svega sprečila izgradnja vendskog političkog vrhovnog štaba… Nikakvih predavanja ne sme biti o vendskom narodu i običajim, za vreme čitanja nastave, ali naročito na odmorima, govori se nemački, bogatstvo nemačkih igara i pesama prenosi se deci, u poznavanju zavičaja imena stara daju se na nemačkom i unose na nemačkom, zapošljavaju se samo nemački učitelji po krvi, reč Vendi mora da nestane.“
Bez obzira na viševekovnu germanizaciju Lužički Srbi su u duhovnoj i materijalnoj kulturi sačuvali brojne slovenske elemente. Zanimljive su trodelne kuće, ušorena i raštrkana sela, ženska narodna nošnja, što se sve bitno razlikuje od susednog i sa njima pomešanog nemačkog stanovništva. Razlikuje se u po nečemu od nemačkog i svadbeni ceremonijal. Narodno usmeno stvaralaštvo bogato je izrekama, poslovicama, pesmama i pričama. Očuvani su i stari muzički instrumenti.
Sigurno najpoznatiji Lužički Srbin bio je gotovo najveći mislilac, pronalazač i filozof modernog doba – Lajbnic.Jedan od najpoznatijih Lužičkih Srba kod nas bio je Pavle Jurišić Šturm, osim njega bilo je i drugih dobrovaljaca, gotovo u svim ratovima koje smo vodili tokom 19. i 20. veka. Posle Drugog svetskog rata, Lužički Srbi dolaze na radne akcije, učestvuju u izgradnji pruge Šamac – Sarajevo, međitim od 1948. i čuvene rezolucije Informbiroa odnosi se prekidaju.
Himna Lužičkih Srba zove se “Krasna Lužica”. Njene su reči:
“Krasna Lužica,
Ispravna, prijateljska,
mojih srpskih otaca kraj,
mojih blaženih snova raj,
sveta su mi tvoja polja!
Času budući,
usklikni radosno!
O, neka budu sa tvojeg
skuta došli muževi,
ugodni večnog pominjanja!”
