Janković, koji je kao dječak sjećanje na taj period i priče savremenika kao koautor pretočio u monografiju „Spasavanje savezničkih avijatičara“, kaže da je sa aerodroma u Boljaniću prvi avion sa 15 američkih avijatičara poletio 1. novembra 1944. godine.
„Kad su počeli polijetati od buke smo milili da nas bombarduju Nijemci“, prisjeća se danas osamdesetčetvorogodišnji Vaskrsija.
Prema njegovim riječima, druga evakuacija 20 spasenih savezničkih avijatičara organizovana je 27. decembra iste godine, a posljednja krajem februara 1945. godine kada je 25 njih odletjelo iz Boljanića.
Janković je napomenuo da je monografija nastala kao želja da se sačuva pisani trag na događaje i okolnosti u kojima su se dešavale s obzirom na to da već od 1945. godine nije bilo preporučljivo o njima govoriti, a kamoli pisati jer su zbog ideoloških razlika pripadnici Ozrenskog četničkog odreda i simpatizeri pali u nemilost.
„O tim stvarima se samo šaputalo, a ja sam volio da slušam, pamtim i bilježim“, izjavio je Janković.
Monografija je koautorski rad sa Cvijetinom Jovanovićem iz Boljanića, u kojoj su uz svjedočenja učesnika spasavanja avijatičara i mještana i potomaka kod kojih su boravili ili bili u kontaktu, uvrštene i pisane publikacije o iskustvima evakuisanih pilota o događajama od 1944-1945. godine.
Tu je pretočen i njihov napor da udruženi u Nacionalni komitet američkih vazduhoplovaca svjedoče u odbrani generalu Draži Mihajloviću kojem se nakon rata sudilo za veleizdaju.
Janković kaže da je primjerak monografije od njega tražio i reditelj Radoš Bajić tokom pripreme za snimanje filma „Heroji Halijarda“.
Na pitanje Srne o reakcijama sa „Sarajevo film festivala“ kratko je odgovorio da „oni ne znaju i pogrešno uče svoj narod“.
Janković je podsjetio da je prvi saveznički avion pao u rejonu oko Milinog sela dijelu Ozrena, koji danas pripada federalnoj opštini Lukavac.
Pad aviona i iskakanje devet preživjelih padobranaca opisao je Miladin Nedić /86/, jedan od utemeljivača Republike Srpske i poslanik u prvom sazivu Narodne skupštine, koji je tog avgusta 1944. godine taj prizor gledao sa drugom djecom prilikom ispaše stoke na njivama u Donjoj Brijesnici.
Janković je naveo da je jedan stradali avijatičar sahranjen neposredno uz avion, dok su devetorica preživjelih smješteni kod komandira tog pokreta u Sižju o čemu su obavijestili komandanta Ozrenskog četničkog odreda Cvijetina Todića, koji je naredio da oni budu prebačeni ka Boljaniću kao sigurnom području.
On je dodao da je jedan broj pilota bio smješten u kući Luke Panića gdje su boravili duže od dva mjeseca.
„Slobodno su se kretali među mještanima, ali im je bilo strogo zabranjeno da prelaze preko puta i pruge s obzirom na to da se s druge strane rijeke Spreče radilo o području pod kontrolom ustaša i naseljeno muslimanima“, izjavio je Janković.
Za svoj prvi susret sa pilotima Janković kaže da nije prošao slavno. „Kada smo ih prvi put vidjeli u uniformamam, mi, djeca, pobjegli smo misleći da se radi o ustašama“, rekao je Janković.
Prema njegovim riječima, do dolaska prevodioca Nikole Lalića komunikacija sa pilotima je bila teška zbog nepoznavanja jezika, ali su u vremenu ratne oskudice u hrani i namirnicama imali punu pažnju mještana koji su im, između ostalog, okitili bor za katolički Božić.
Kao anegdotu na taj period izdvojio je običaj američkih pilota koji su prilikom konzumacije solili lubenicu, što je američkoj delegaciji na ratnom nosaču aviona u Dubrovniku 2005. godine ispričao i fotografijama potkrijepio tada srpski član Predsjedništva BiH Borislav Paravac.
Prema Paravčevom svjedočenju, delegacija je bila zatečena prizorom da su američki avijatičari bili zajedno sa pripadnicima Jugoslovenske vojske u otadžbini i Srbima sa Ozrena i Trebave.
Janković kaže da je o gradnji aerodroma zapisano sjećanje Đorđa Ilića, komandira prvog voda koji je zajedno sa 25 naoružanih ljudi dobio zadatak da obezbijedi gradnju aerodroma, a kasnije i evakuaciju američkih pilota.
Ilić je smatrao da su najpogodnije lokacije za aerodrom livade, travnjaci i brguljače pored pruge na kraju Boljanića, pa su mještani gradnju počeli u drugoj polovini oktobra. Prvo su alatkama očistili njive, a zatim zapregom dovlačili i zemljom nasipali bare i odvodne kanale.
Ilić je zapisao da je evakuacija trebalo da krene 30. oktobra, ali je odložena zbog dojave da je transportne avione iz Barija u Italiji usput presrela njemačka avijacija, pa je prvi avion na improvizovani aerodrom u Boljaniću sletio 1. novembra 1944. godine u 15.00 časova, uz vazdušnu podršku savezničkih bombardera.
Janković kaže da u zaborvaljeni Boljanić nije navraćao ni predsjednik opštine ali se to promijenilo popularizacijom priče o spasavanju američkih pilota tokom Drugog svjetkog rata i obilježavanjem „Halijarda“.
Osvrnuvši se na odnos prema Srbima s obje strane Drine i zvaničnu američku politiku od devedesetih godina prošlog vijeka, kao i politike nekih tokom Drugog svjetskog rata savezničkih evropskih zemalja, Janković kaže i da se raspoloženje Ozrenaca prema njima promijenilo, ali su i dalje ponosni na period kada su pokazali svoju humanost.
/GLAS SRPSKE/
