Tokom Drugog svjetskog rata, Istočna Bosna postala je jedan od ključnih frontova u planu fašističkog istrebljenja Srba, koji su na ovom području činili većinsko stanovništvo. Fašističke snage, predvođene ustaškim i domobranskim jedinicama, uz podršku njemačkih okupatora, započele su prve sistematske napade u decembru 1941. godine, sa ciljem da eliminišu srpski narod i uguše svaki oblik otpora. Ove surove ofanzive, obilježene bezobzirnim uništavanjem sela i ubistvima civila, imale su jedan cilj — etničko čišćenje i potpunu dominaciju nad srpskim prostorom u Istočnoj Bosni.
Borbe oko Pala, decembar 1941.
Prvi potez fašističkih vlasti na Palama bio je rušenje i skrnavljenje Pravoslavne crkve i spomenika žrtvama Prvog svjetskog rata. Bivši Dom žrtava Prvog svjetskog rata pretvoren je u zatvor i mučilište, gdje su prošle stotine nevinih žrtava.
Ljeta 1941. godine, ustaše su izvršile prvi masovni pokolj Srba u selima Nemanjići i Bjelogorci, pri čemu je na zvjerski način ubijeno 60 ljudi, a sela su spaljena. U avgustu 1941. godine, na prevaru je zarobljeno 75 uglednih Srba i odvedeno u koncentracioni logor Kruščica, gdje su mučeni i ubijeni.
Uprkos masovnim odmazdama i teroru, ustaše nisu uspjele ugušiti otpor. Srbi su se organizovali u manje grupe ustanika četnika i partizana.
Borbe oko Pala od 10. do 18. decembra 1941. godine predstavljale su jednu od epizoda srpskog otpora fašističkim snagama u okolini Sarajeva tokom Drugog svjetskog rata.
Do kraja novembra, većina srpskih sela oko Pala bila je pod kontrolom ustanika — partizana i četnika, koji su hrabro napredovali i vršili napade na neprijateljske snage, nastojeći da presjeku saobraćajne puteve prema Sarajevu.
S početkom decembra, snažne borbene grupe Romanijskog partizanskog odreda, uz podršku četničkih jedinica, probile su se do sela Mokro i Viteza, sa ciljem da oslobode same Pale.
Istovremeno, iz pravca Jahorine i Trebevića, dijelovi Kalinovičkog partizanskog odreda i odredi četnika pod komandom vojvode Đekića pojačali su napade na neprijateljske položaje. Na drugoj strani, u Palama se nalazila fašistička hrvatska domobranska posada 13. pješadijske pukovnije, podržana okupatorskim njemačkim snagama. Ove jedinice su nastojale da drže Pale pod kontrolom, ali su bile pod stalnim pritiskom srpskih snaga.
Napad na željezničku prugu Sarajevo – Pale u noći između 9. i 10. decembra označio je početak opšte ofanzive srpskih ustanika. Fašističke snage bile su odsječene, jer su partizani i četnici presjekli sve brze veze sa Sarajevom, dok su ustanici spalili drveni most kod Han Dervente, čime su dodatno oslabili neprijateljsku logistiku.
Partizanski Romanijski odred zauzeo je važne strateške visove Aljeg, kao i sela Dolovi i Klokočevik, odakle su kontrolisali pravce prema Sarajevu, dok su četnici i partizani nastavili napredovanje ka Palama. Njihove akcije su bile smjelije iz dana u dan, a napredak je dostigao kulminaciju kada su izbili u selo Bare, u neposrednoj blizini željezničke stanice u Palama.
Okupacione fašističke snage ubrzo su poslale oklopni voz iz Sarajeva, pokušavajući da ponovo uspostave kontrolu nad željezničkom prugom i uspostave vezu sa Sarajevom. Iako su uspjeli da privremeno obnove neke komunikacije, srpski borci nastavili su svoje uspješne operacije, ne dozvoljavajući neprijatelju da lako povrati kontrolu nad ovim ključnim područjem.
Napad na Kalovita brda
U noći između 10. i 11. decembra 1941. godine, Pale su nakratko zadihnule u tišini, ali je taj mir bio varljiv. Već sljedećeg dana, 11. decembra u 14 časova, borci Romanijskog partizanskog odreda krenuli su u odlučan napad i zauzeli Kalovita brda, stratešku tačku na samom ulazu u Pale. Na ovim visovima bila je stacionirana posada domobrana, sa 12 vojnika iz 6. satnije 15. pješadijske pukovnije u zgradi samostana časnih sestara Družbe kćeri Božje ljubavi.
Ovaj samostan nije služio samo kao utočište, već i kao strateška tačka za neprijateljske operacije.
Kada su srpske snage započele napad, domobrani su shvatili da ne mogu odoljeti naletu, pa su se u 15 časova povukli prema svojoj bazi u zgradu narodne škole, udaljenu oko 300 metara. Komandant domobrana, satnik Derviš Ljuco, pokušao je da organizuje kontranapad, pojačan sa dvadeset domobrana i nekoliko milicionera. Međutim, taj pokušaj se završio neuspjehom. Tokom ovih sukoba, poginuo je milicioner u redovima domobrana Šaćir Zukobašić.
U 18 časova, partizanske snage su započele napad na Pale sa svih strana, ali, uprkos velikoj borbi, nisu uspjele da probiju domobranske linije, kojima je u pomoć stigao i njemački oklopni voz iz Sarajeva.
U tom napadu, partizani su nanijeli značajne gubitke neprijatelju, ali i sami pretrpjeli gubitke, te su se u 21:30 časova povukli.
Samostan kao strateška tačka
Tokom Drugog svetskog rata, samostan redovnica Družbe kćeri Božje ljubavi, poznat kao Marinin dom, postao je važan strateški objekat u borbama koje su se odvijale u okolini Pala. Uprkos često iznijetim tvrdnjama, uključujući one koje navode da su samostan spalili četnici, a časne sestre odveli i pogubili na Drini, istorijski izvori ukazuju na drugačije događaje.
Prema podacima iz Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslavenskih naroda, svezak IV., knjiga 2., samostan je korišten kao vojna zgrada i zapaljen je u napadu Romanijskog partizanskog odreda. Izvještaji Glavnog štaba NOP odreda BiH jasno navode da su Kalovita brda zauzela partizanska snage Romanijskog odreda, što su potvrdili i izvještaji o učešću različitih bataljona u borbama oko Pala.
Naravno, ostaje neizvjesno ko je i kada odveo časne sestre iz samostana, jer nedostaju precizni izvori koji bi potvrdili te navode. Iako su neki mediji izvještavali da su časne sestre odveli četnici, nema konkretnih dokaza koji bi to potvrdili. Naprotiv, čini se da su one, prema nekim izvještajima, završile u zarobljeništvu, ali detalji o tome ostaju nejasni.
Časne sestre su prema pisanju medija ubili četnici 15. decembra u 1941. godine u Goraždu, a katolička crkva ih je proglasila Drinskim mučenicama te ih je 2011. godine papa Benedikt XVI. proglasio blaženima.
Napadi na Željezničku stanicu Pale
Romanijski i Kalinovički odredi nisu odustali od zauzimanja Pala i nastavili su sa naprednim dejstvima, uglavnom u noćnim satima. Slabim snagama Romaniskog odreda uspjeli su da napadnu domobranske posade kod Stamboličića i Mokrog, čime su odvukli pažnju neprijatelja sa glavnog pravca prema Palama.
Tokom borbi u noći između 13. i 14. decembra, ponovo je prekinuta željeznička pruga prema Sarajevu, ali je brzo popravljena. U tri sata 15. decembra, novi napad partizana počeo je, ali je odbijen. Međutim, zapovjednik Oružničke stanice na Palama izvijestio je da su partizani u 6:15 napali željezničku stanicu iz pravca Pribnja i Radonjića, podigavši u vazduh prugu na 384,5 kilometru. Uprkos tome što šteta nije bila velika, popravak je brzo obavljen bez značajnijih problema.
Partizani su 16. decembra ponovo napali željezničku stanicu u 5:45, lakše oštetivši prugu na 387,5 kilometru, ali i tu su nanosili minimalne štete. U 7 sati, dijelovi ustaške bojne stigli su iz Sarajeva, pod komandom Francetića, i odmah počeli napade između železničke pruge i puta za Sarajevo.
Napad na Pribanj je napravljen uz podršku artiljerije, i partizani su bili primorani da se povuku. Tokom borbe poginula su trojica partizana, a dvojica su zarobljena. Ustaše su u borbi zaplijenile 11 pušaka i jedan laki mitraljez.
Nakon uspješnog zauzimanja sela Klokočevik, ustaške jedinice se vraćaju u Sarajevo. Nakon što je završen popravak spaljenog mosta u Han Derventi, iz Sarajeva je stigla dodatna vojska koja je pod komandom bojnika Ivana Marića.
Snage Ivana Marića, zapovjednika I. bojne 15. pješačke pukovnije, organizovale su opsežan napad na pravcu Aljeg (kota 971) prema Alinom Brdu, usmjerivši svoje jedinice prema selu Rakovac. Ovaj napad podržala je i 3. satnija iz sastava Zagrebačke konjaničke pukovnije, koja je napredovala pravcem Paklenik (kota 1030) – selo Lipa – selo Odžak. U operaciji su također učestvovali dijelovi domobranske posade iz Pala, koji su napadali partizanske snage na pravcima Selište – Podrakovac, kao i iz Pala prema selima Radonjići i Begovina.
Ove koordinirane akcije dovele su do povlačenja partizanskih snaga, koje su se, suočene s jakim otporom, povukle prema planinskim predjelima Romanije i Jahorine.
Nakon 18. decembra, na ovom području je zavladalo zatišje, a Pale su postale važna polazna tačka u predstojećoj fašističkoj operaciji „Romanija“.
/palelive/
