Koja je to najstarija građevina u Sarajevu i šta nam ona govori?
Koliko je važno Sarajevo za srpski narod i koliko je znamenitih Srba dalo, to ne treba posebno naglašavati, ali na to se treba podsećati. I to posebno danas, kada federalno-muslimansko-bošnjačko Sarajevo nema ni obrisa bilo kakve multietničnosti, multikulturalizma i sjaja koji je imalo dok je u njemu živela izuzetno brojna srpska pravoslavna zajednica. U zimu 1995-1996. Srbi su najpre bili izdati, a zatim i na najtragičniji način primorani da napuste jedan od svojih centralnih velikih istorijskih gradova uz Beograd, Novi Sad, Niš, Cetinje, Skoplje, Banja Luku, Dubrovnik, Kragujevac, Prizren, Suboticu, itd.
Samo se zapitajte šta je u Sarajevu vredno nastalo od kako su proterani i ubijani sarajevski pravoslavni Srbi; da li ima bilo kakvog kulturnog, naučnog, sportskog, civilizacijskog dostignuća vrednog pažnje i sećanja? Ako izuzmemo politički konstruisanog Oskara iz 2001. godine za jedan izrazito mediokritetski film u kome glavnu ulogu igra jedan takođe proterani etnički Srbin, Sarajevo je beznačajno na mapi sveta.
A ne tako davno su u njemu živeli Srbi sve tri vere, zatim Turci i Jevreji, pa se tako postepeno dolazilo do pravoslavnih Srba, rimokatoličkih Hrvata i Muslimana po narodnosti sa velikim slovom ”M” dok su Jevreji gotovo istrebljeni za vreme hrvatske okupacije tokom Drugog svetskog rata, a pravoslavni Srbi desetkovani ogromnim demografskim gubicima usled ustaškog genocida i slanja srpskih civila u logor Jasenovac.
Dakle, koja je danas najstarija očuvana građevina u ovom gradu i šta nam ona govori?
Iako ima pretpostavki o starijem pravoslavnom hramu u samom gradu Sarajevu i arheoloških nalaza starijih pravoslavnih crkava u neposrednoj okolini, najstarija građevina u gradu jeste čuvena Srpska pravoslavna crkva na Baščaršiji ”Svetih Arhangela Mihaila i Gavrila”, koja je u narodu poznata i kao ”Stara crkva” ili ”Crkva na Baščaršiji”.
Za nju se zna da svakako potiče iz prve polovine 14. veka, no sudeći po crkvenoj arhitekturi koja je veoma slična onoj iz Starog Rasa pretpostavlja se i da je starija i da je nastala na temeljima ranohrišćanske bazilike. Ova crkva je pre turskih osvajanja bila centralni hram jedne srednjevekovne gradske naseobine, koja se prema zapisima čuvenog ruskog carskog istoričara, balkanologa i diplomate Ivana Jastrebova, zvala ”Zlatni Do”, po nekim drugim istorijskim navodima zvala se ”Trgovište”, a nalazila se u nemanjićkoj župi ”Vrhbosna”, dok se čitava oblast na koju se geografski nadovezivala Vrhbosna zvala (i danas se zove) ”Dabar”. Inače se pojam ”Bosna” prvi put pominje u vezi sa Srbima kada romejski car Konstantin VII Porfirogenit nabraja oblasti koje istorijski naseljavaju Srbi i šta sve spada u Srbiju. Geografski pojam Dabar je i danas očuvan u tituli pravoslavnih sarajevskih mitropolita, čija eparhija se još od kako ju je prvi srpski arhiepiskop Sveti Sava Nemanjić osnovao 1220. godine naziva ”dabrobosanska”.
Ova srpska svetinja na Baščaršiji je najstarija očuvana građevina danas u Sarajevu, sve ostalo je znatno novijeg datuma. Neobična osnova i oblik crkve, naos odvojen stupcima i dvospratnim arkadama, zidana oltarska pregrada, kameni svećnjaci pred oltarom, dva sloja na najstarijim ikonama sa ikonostasa i nadgrobni kameni spomenici nađeni oko crkve ukazuju na period između 12. i 14. veka. Ko je ktitor srpske crkve Svetih Arhangela Mihaila i Gavrila ostalo je nepoznato, no zapisano narodno predanje s početka 19. veka je pripisuje Andrijašu, bratu Kraljevića Marka.
Istorijski, ovaj pravoslavni hram je prolazio kroz sve ono kroz šta je prolazio i srpski narod Vrhbosne. Kada su Turci okupirali Dabar 1461. i ostatak Bosne 1463. u ruke su im zapale brojne pravoslavne svetinje. Sedište episkopije dabrobosanske, divni nemanjićki manastir Banja nedaleko od Priboja, Turci su rušili i pljačkali nekoliko puta, a pljačke nije bila pošteđena ni crkva Svetih Arhangela Mihaila i Gavrila u Sarajevu.
Pošto su Turci običavali da menjaju toponime velikog broja mesta koje bi okupirali, to se dogodilo i sa Zlatnim Dolom ili Trgovištem u župi Vrhbosna koje menja ime u ”Sarajevo”. Prvi turski popisi iz 1485. i 1489. koji se čuvaju u današnjem Istanbulu navode da se u tada već gradu promenjenog imena ”Sarajevu” nalaze 103 hrišćanske-pravoslavne kuće, 42 muslimanske i 8 dubrovačkih-rimokatoličkih.
Tokom 17. veka, Stara crkva je tri puta stradala u požarima, a krajem 17. veka temeljno je opljačkana tokom Velikog bečkog rata i prodora čuvenog habsburškog vojskovođe princa Eugena Savojskog u Bosnu i Sarajevo. U 18. veku crkva je dva puta oštećena u požarima, a od njenog renoviranja 1793. do sledećeg 1982. godine nije bilo značajnijih radova. Tada je na Cveti 1982. naš stari mitropolit dabrobosanski Vladislav Mitrović osveštao obnovljenu Staru crkvu.
Stara crkva na Baščaršiji je dobrim delom ukopana u zemlju. Razlog za ukopavanje ili smanjenje obima ulaznih portala ove i drugih crkava širom srpskog etničkog prostora bilo je sprečavanje Turaka da u pravoslavne svetinje ulaze na konjima, što je jako bolelo i vređalo verska osećanja porobljenih Srba.
Stara crkva je podeljena na oltar i naos (srednji deo hrama) koji je ograničen zidanim stupcima i lukovima na dva sprata. Oko naosa, sa severne i južne strane su dva sporedna broda a sa zapada zatvorena priprata (narteks). Ovi prostori su natkriveni svodovima, a u crkvi postoji i gornje odeljenje tzv. ”ženska crkva”, dok istočni deo severnog broda ima i dodatni mali oltar.
Najveću umetničku vrednost u Staroj baščaršijskoj crkvi ima drveni ikonostas u rezbariji iz 18. veka sa ikonama od neprocenjive vrednosti. Ikone su radili zograf Radul i Avesalom Vujičić 1674. godine, zatim Maksim Tujković iz 1734. godine i jedan nepoznati srpski barokni slikar u 18. veku. Izuzetno vredne ikone za gornji red na ikonostasu ”Tajna večera”, ”Skidanje Hrista sa Časnog Krsta”, ”Pranje nogu” i ”Začeće” poklonio je bogati Sarajlija i srpski trgovac iz Trsta Jovan Miletić u drugoj polovini 18. veka.
U unutrašnjem i spoljašnjem delu naosa, nalaze se veoma vredni primerci ikona domaćih i stranih majstora od 16. do 18. veka koje su od najveće umetničke vrednosti. U Staroj crkvi se čuvaju još ruka Sv. Tekle, delovi moštiju Sv. Patelejmona, Sv. Makrine i Sv. Jakova Persijanca, a u ”ženskoj crkvi” postoji dečiji kovčeg sa moštima nepoznatog sveca. Mnoge značajne crkvene ličnosti su posećivale Staru crkvu od Svetog vladike Nikolaja do drugih. Crkvu su takođe posećivale i gotovo sve značajnije istorijske ličnosti srpskog naroda. U njoj su liturgijama prisustvovali kralj Petar Oslobodilac, kralj Aleksandar i kraljica Marija, vojvode Stepa Stepanović i Živojin Mišić. 1985. crkvu su posetili i španski kralj Huan Karlos sa kraljicom Sofijom, nekadašnjom grčkom princezom i pravoslavnom hrišćankom.
Pri Staroj crkvi je postojala i najstarija srpska pravoslavna osnovna škola za koju znamo u Sarajevu, a prve podatke o njoj nalazimo još 1539. godine. Ova škola je uz priloge bogatih Srba Sarajlija pretvorena i u srpsku pravoslavnu realnu gimnaziju 1850. godine i radila je sve do 1883. godine kada su joj austrougarske okupacione vlasti silom zabranile rad.
Stara crkva na Baščaršiji je čuvena i po tome da pri njoj postoji i radi još od 19. veka ”Muzej Stare srpske pravoslavne crkve u Sarajevu” koji je nastao iz potrebe da se izloži njena bogata riznica. Tokom druge polovine 19. veka Srbi Sarajlije su sticali velika bogatstva najpre kroz trgovinu i spadali su u najimućniji sloj gradskog stanovništva. Kao takvi su nesebično pomagali svoju crkvu i školu.
Za otvaranje Muzeja posebno je zaslužan Jeftan Despić, koji je na ideju da se bogata riznica pretvori u muzej došao 1889. godine neposredno nakon otvaranja austrougarskog Zemaljskog muzeja u Sarajevu. S obzirom da austrougarski okupatori uglavnom nisu dozvoljavali Srbima da grade sopstvene kulturne i prosvetne institucije i objekte u gradu, Srbi Sarajlije predvođene Jeftanom Despićem su preuredili magazu sa spratom u crkvenoj porti. U tu prostoriju su smešteni izuzetni muzejski eksponati iz riznice, a Muzej je osvetio 1890. godine dabrobosanski mitropolit Đorđe Nikolajević.
Muzej će ostati u ovoj prostoriji sve do 1939. godine kada je jedna od zgrada u kompleksu crkvenih objekata oko Starog hrama preuređena za potrebe Muzeja. Tada su predmete stručno obradili, uredili i izložili direktor Zemaljskog muzeja u Sarajevu Vladimir Skarić u saradnji sa profesorima Đokom Mazalićem i Darinkom Despić.
I kao što u svakom zlu ima i divnih primera čovečnosti, poštenja i hrabrosti, tako su za vreme ustaške okupacije tokom Drugog svetskog rata, Stara crkva i njen Muzej pošteđeni pljačke i razaranja, zahvaljujući brizi i nesebičnom zauzimanju jednog sarajevskog Hrvata dr Joza Petrovića, direktora Zemaljskog muzeja tokom okupacije.
Nastavak stradanja Srba i Srpske pravoslavne crkve događao se, međutim, i posle ”oslobođenja”, posebno nakon što su komunisti zatočili, mučili i na kraju ubili Svetog mučenika vladiku hvostanskog Varnavu Nastića, koji je inače bio američki državljanin i kao sin Srba Sarajlija, vratio se u Otadžbinu da se zamonaši. Posle rata je bio administrator mitropolije dabrobosanske, ali je brzo bio uhapšen i nije mu dozvoljeno da upravlja svojom eparhijom.
Na apel nekoliko profesora istorije umetnosti iz Beograda, muzej je 1958. godine proširen i ponovo otvoren sa drugom muzeološkom postavkom, koju su priredili Petar Momirović, tadašnji kustos muzeja i profesor Svetozar Dušanić, upravnik Muzeja SPC. Novo proširenje muzeja dogodilo se 1975. godine kada je vraćena zgrada tzv. ”Daire” koja je potom adaptirana za muzejske potrebe. Autor stalne postavke bio je stari sarajevski prota Slobodan Radović koji je po obrazovanju bio i istoričar umetnosti. Ovaj muzej posvećen je Sv. velikomučenici Tekli.
U muzeju se između ostalih brojnih relikvija i starina čuva i tzv. ”Sarajevska Krmčija” na pergamentu iz prve polovine XIV veka, zatim Siluanovo Jevanđelje s kraja XIV veka, Život Sv. Save od Teodosija koje je prepisao dijak Vladislav 1508. godine, dva Cetinjska oktoiha Đurđa Crnojevića iz 1493. godine kao i Psaltir iz manastira Mileševe.
Kao što pretpostavljate, crkva Svetih Arhangela Mihaila i Gavrila je najveća svetinja Srba Sarajlija i to je ostala i do danas, ma gde oni živeli rasuti po celom svetu. Svi oni, ali i Srbi sa svih strana pamte užasne događaje koji su se dogodili ispred ove naše svetinje 1. marta 1992. godine koji predstavljaju početak građanskog rata u Bosni i Hercegovini.
Tog 1. marta je nakon venčanja Milana Gardovića i Dijane Tambur, ispred Muzeja Svete Tekle, jedan ordinarni osuđivani kriminalac i vođa paravojne formacije ”Zelene beretke” Ramiz Delalić ”Ćelo” (inače rodom iz Priboja u Srbiji) pucnjem iz pištolja ubio mladoženjinog oca Nikolu Gardovića i ranio sveštenika Radenka Mikovića, što je označilo početak međuetničkih sukoba u Sarajevu.
Danas u Sarajevo kao Srbi odlazimo sa velikom tugom gledajući ne samo na šta estetski liči taj grad, već sećajući se i tragedije kroz koju su prošli Srbi Sarajeva i okoline. Oni su se u nemogućim uslovima neprestanih oružanih napada nekoliko muslimanskih korpusa, stranih trupa za hitne intervencije i pod NATO bombama izuzetno hrabro borili i izborili za svoju slobodu. Srpsko Sarajevo je potom izdato iz Beograda, ali ono nikada nije prestalo, niti će prestati da bude naše.
Kad god odete u ovaj nekada divni srpski grad, bilo sa skijanja na Jahorini, druženja sa Srbima sa Pala ili iz Istočnog Sarajeva ili iz želje da probate čuvene sarajevske specijalitete, ne zaboravite da posetite našu crkvu Svetih Arhangela Mihaila i Gavrila, sa njenim muzejem, koja je vekovima svedok svega što nas toliko vezuje za to mesto.
