Nalazi se na strmim liticama Romanije, na nadmorskoj visini od 1515 m. Ispod Novakove pećine su Carske vode, najpoznatije vrelo u širokom pojasu Romanije. Pored vrela je vodio Carigradski drum, koji je jedno vrijeme spadao među najvažnije puteve Turskog carstva u Bosni.
Speleomorfološki, pećina se sastoji od horizontalnog i vertikalnog kanala (odžaka), kojim je pećina povezana sa Romanijskim platoom. Ukupna dužina svih kanala pećine iznosi 60 metara.
U gornjem dijelu ulaza u pećinu nalazi se kameni zid koji, po pričama, potiče iz vremena hajduka Starine Novaka. Po njemu pećina i nosi ime. Starina Novak je istorijska ličnost iz druge polovine 16. vijeka, porijeklom iz Smedereva. Pobjegao je u hajduke zbog zuluma proklete Jerine. Starina Novak je započeo hajdukovanje još u ranoj mladosti. Turci su ga proganjali i mučili, te mladi Starina Novak napušta rodni kraj i odlazi u šumu gdje počinje hajdukovanje u Timočkoj krajini. Za kratko vrijeme je formirao svoju četu i počeo da vodi nepomirljivu borbu protiv Turaka. Epski život i tradicijsko stanište Starine Novaka i njegove hajdučke družine je gora Romanija, odnosno pećina Starine Novaka na Romaniji.
Prvo istraživanje Novakove pećine izveli su planinari Planinarskog društva „Željezničar” iz Sarajeva 2.11.1958. godine, kada su prodrli u drugi dio pećine i odžakom se popeli do platoa na vrhu stijene. Ponovno istraživanje su izveli 11. novembra 1962. godine. Tada je odlučeno da se na prelazu iz prvog u drugi dio pećine postave željezna vrata, što je u nekoliko godina kasnije i realizovano.
Turistička destinacija počinje od lovačkog doma na Majdanima ili planinarskog doma u Stajni, koji se nalazi svega 4-5 km od Pala. Do pećine vodi planinarska staza koja je uredno obilježena. Staza prvo vodi do Novakovog vrela, velikog planinskog korita. Kažu da se umivanjem u ovom koritu postaje pet godina mlađi. Put do pećine je obilježen i ojačan sajlama, jer je dosta strm i težak. Druga markirana staza, kojom se mnogo brže i lakše dolazi do Novakove pećine, vodi sa područja opštine Sokolac, od Crvenih stijena preko gornjeg dijela Romanije.
Izvor: Turistička organizacija Sokolac
